Nominowani 2023

Od maja 1947 do sierpnia 1948 roku Lejb Majzels, pracownik Centralnego Komitetu Żydów w Polsce, wyjeżdża w teren dwadzieścia osiem razy w poszukiwaniu pięćdziesięciorga dwojga dzieci, które przeżyły Zagładę i pozostają pod opieką Polaków. Każdy wyjazd skrupulatnie odnotowuje: o której wyjechał, o której dotarł, czy znalazł dziecko i za ile naród żydowski może je wykupić. Bo życie każdego żydowskiego dziecka ma cenę.

Siedemdziesiąt lat później Anna Bikont powtarza próbę ich odnalezienia. Podąża śladem zapisków pozostawionych w dwóch zeszytach – „Sprawozdaniach z podróży służbowych L. Majzelsa w sprawie poszukiwania dzieci znajdujących się w rękach Polaków”. Z niezwykłą dociekliwością szuka choćby najdrobniejszych informacji, które mogłyby doprowadzić do spotkania po latach. Dokonuje niemożliwego, jednocześnie stając przed kolejnym potężnym wyzwaniem – jak skłonić do wspomnień ludzi, którzy uciekli od przeszłości, niekiedy na koniec świata.

Cena to reporterskie śledztwo rzucające nowe światło na losy dzieci po Zagładzie. Prowadzone z przenikliwością znakomicie oddaje niepokojącą atmosferę powojnia i burzy pozornie oczywistą ocenę wyborów życiowych ocalałych.

Anna Bikont – dziennikarka, reporterka i pisarka, z wykształcenia psycholożka. Od pierwszego do ostatniego numeru (1982–1989) pracowała w zespole „Tygodnika Mazowsze”, pisma podziemnej Solidarności, współtworzyła też „Gazetę Wyborczą”, z którą związana jest do dzisiaj. Autorka kilkunastu książek, m.in. Pamiątkowe rupiecie, przyjaciele i sny Wisławy Szymborskiej (1997, wraz z Joanną Szczęsną) oraz Lawina i kamienie. Pisarze wobec komunizmu (2006, także z Joanną Szczęsną), za którą otrzymały Wielką Nagrodę Fundacji Kultury. W 2004 wydała głośną książkę My z Jedwabnego, której przyznano Europejską Nagrodę Książkową, a wydanie amerykańskie zostało uhonorowane nagrodą dla najlepszej książki o tematyce Holokaustu (National Jewish Book Award). W 2017 roku wydała biografię Sendlerowa. W ukryciu, za którą otrzymała m.in. Nagrodę im. Ryszarda Kapuścińskiego, a w 2019 biografię Jacka Kuronia Jacek (wraz z Heleną Łuczywo), wyróżnioną Nagrodą Historyczną „Polityki”. W 2017 roku otrzymała doktorat honoris causa uniwersytetu w Göteborgu. W 2022 roku ukazał się jej reportaż Cena. W poszukiwaniu żydowskich dzieci po wojnie, która znalazła się w finale Nagrody Literackiej Nike, oraz za który otrzymała Nagrodę „Newsweeka” im. Teresy Torańskiej i nominację do Nagrody im. Ryszarda Kapuścińskiego. Jej książki były tłumaczone na angielski, chiński, czeski, francuski, hebrajski, hiszpański, holenderski, portugalski, niemiecki, szwedzki oraz włoski.

Książka Jakuba Gałęziowskiego dotyczy przede wszystkim dzieci urodzonych z powodu wojny, wojennej przemocy seksualnej, tuż powojennych aborcji i samodzielnego macierzyństwa. Tematy te wciąż są białymi plamami w polskiej historiografii i szerzej – w narracji o II wojnie światowej i jej społecznych konsekwencjach.

Dzieci urodzone z powodu wojny (children born of war, CBOW) czy, jak same o sobie mówią, „dzieci wojny”, są owocem relacji okupantów z kobietami z podbitych narodów, zarówno związków dobrowolnych, jak i gwałtów. Przez lata tożsamość i pochodzenie takiego potomstwa były ukrywane przez matki, rodziny zastępcze, ale i polski system. Jakub Gałęziowski sięga do archiwów i relacji historycznych, rozmawia też z CBOW, by odtworzyć ich biografie oraz miejsce w społeczeństwie. Po roku 1989 kolejne przemilczane tematy i grupy społeczne wychodzą z cienia. Może nadeszła kolej na coming outy polskich CBOW i ich rodzin.

Jakub Gałęziowski – doktor historii Uniwersytetu w Augsburgu i Uniwersytetu Warszawskiego. Zajmuje się historią mówioną i badaniami biograficznymi. Interesuje się aspektami etycznymi i rolą emocji w badaniach naukowych. Brał udział w kilkunastu projektach dokumentacyjnych, w tym kilku międzynarodowych. Nagrał przeszło dwieście autobiograficznych wywiadów narracyjnych. Jest autorem książek opartych na źródłach mówionych oraz artykułów w czasopismach naukowych i opracowaniach zbiorowych. Współzałożyciel Polskiego Towarzystwa Historii Mówionej (PTHM) i obecnie jego prezes. Członek zespołu redakcyjnego „Wrocławskiego Rocznika Historii Mówionej” (WRHM).

Zanim Rafał Lemkin w czasie Zagłady ukuł termin genocide, „ludobójstwo”, eksterminacja całych grup społecznych była w ogólnie przyjętej opinii prawników i rządzących suwerennym prawem władz każdego kraju.

„Farmer ma prawo wytępić swoje stado. Jeśli próbujesz mu w tym przeszkodzić, naruszasz cudzą własność”. Konstanty Gebert śledzi historię ludobójstw ostatnich 120 lat, od wymordowania przez cesarskie Niemcy rdzennych mieszkańców Namibii, przez dokonane przez Turków ludobójstwo Ormian, zbrodnie popełnione w Kambodży Czerwonych Khmerów oraz w Rwandzie i w b. Jugosławii, aż po dokonujące się dzisiaj w Chinach wyniszczanie Ujgurów. Pyta o ich źródła i konsekwencje oraz o to, czy i jak możemy je powstrzymać, by hasło „Nigdy więcej” nie było pustym frazesem.

Konstanty Gebert -  Urodzony w 1953 roku, rozpoczął działalność dziennikarską w prasie podziemnej (dwutygodnik „KOS”, gdzie zaczął używać pseudonimu „Dawid Warszawski”); z „Gazetą Wyborczą” związany od jej powstania. Był jej korespondentem podczas wojny w Bośni, a przy tym współpracownikiem specjalnego sprawozdawcy ONZ Tadeusza Mazowieckiego. Relacjonował też wydarzenia m.in. z Turcji, Indii (Kaszmir) i Birmy, przez lata śledził konflikt izraelsko-palestyński, badał skutki ludobójstwa w Rwandzie. Zakończył współpracę z redakcją w 2022 roku.

Był jednym z architektów odrodzenia życia żydowskiego w Polsce, współzałożycielem niezależnego Żydowskiego Uniwersytetu Latającego i Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów oraz twórcą i pierwszym naczelnym żydowskiego miesięcznika „Midrasz”.

Jest autorem 12 książek i kilku tysięcy artykułów prasowych opublikowanych w Polsce i za granicą. Wykładał m.in. na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie, Uniwersytecie Berkeley w Kalifornii, Grinnell College i Collegium Civitas.

W możliwym do obrony uproszczeniu książka dotyczy Platona nauki o tańcu. Z kilku jednak spraw dobrze by się było jednak wytłumaczyć. Platon o tańcu pisze sporo, ale nie zmienia to przecież tego, że jest to u niego kategoria szczególna i rzadko jest przedstawiana przez niego przedmiotowo. Raczej służy mu jako część zestawu narzędziowego. Przeniesienie jej zatem na obszar przedmiotowy musi być ostrożne i musi być szczególnie czułe na kłopoty związane z uprzedmiotowieniem właśnie. Stąd pewne zuchwałe decyzje metodologiczne, które wiodą autora monografii w stronę greckich mitów, które potraktowane zostały po części jako źródło rozstrzygnięć platońskich a po części jako miejsce, w którym nauka Platona mogłaby znaleźć właściwą akustykę. Jako takie właśnie miejsce pojawiają się w pracy mit Ateny, mit Gorgony Meduzy, Marsjasza i Apollina, Pyrrosa-Neoptolemosa czy mit Ariadny. Czasem mit przedstawi się wraz z odpowiadającym sobie rytuałem i tak też wzajemnie się oświetlając raz będzie się z rytuałem wadził a raz będzie w nim szukał swojej wykładni. W ten sposób pojawiają się w książce Korybanci czy bachantki. Konstrukcja książki oparta jest na Platona wstępnej klasyfikacji tańca, którą znajdziemy w jego najprawdopodobniej ostatnim dialogu Prawa. Tam właśnie Platon dzieli tańce na dzikie i cywilizowane, tańce poważne i niepoważne, a także na tańce wojenne i pokojowe. Ten techniczny poniekąd zarys klasyfikacyjny oczywiście budzi szereg wątpliwości i to – dodajmy od razu – wątpliwości samego Platona. Ale ten techniczny zarys klasyfikacyjny jest również wykładnią państwa, a zarazem tego, co ludzkie, ale jednak państwu obce. To, co obce, pozostaje wciąż z państwem w relacji, nawet wówczas, gdy jest to relacja wygnańca (tańce dzikie) albo mieszkańca pozbawionego praw obywatelskich (tańce niepoważne). Taniec zatem daje wyjątkową zdaje się możliwość przyjrzenia się państwu od wewnątrz, ale również z zewnątrz. Państwu i duszy. Od Platona wiemy bowiem, że badanie tych dwu zagadnień jest, do pewnego przynajmniej stopnia, tożsame, różni te badania jedynie dystans obserwatora. Zarówno dla państwa, jak i dla duszy taniec zostaje rozpoznany przez autora jako najwłaściwszy i zarazem najbardziej własny sposób postępowania. Autor stoi na stanowisku, że ruch duszy właściwy a zatem ruch, który szczególnie winien być bliski filozofii, winno się nazwać ruchem tanecznym.

dr Juliusz Protazy Grzybowski — doktor filozofii, adiunkt na Wydziale Pedagogiczno-Artystycznym Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu – Filia w Kaliszu, prowadzi zajęcia zlecone na Akademii Muzycznej w Łodzi na kierunku: Choreografia i Techniki Taneczne. Były tancerz Teatru Tańca Alter. Zajmuje się filozofią tańca, wolnością oraz niezmiennie Heleną Trojańską. Autor ponad czterdziestu artykułów naukowych, w większości publikowanych w monografiach pokonferencyjnych oraz czasopiśmie „Studia Choreologica”. Ważniejsze publikacje: Artefakty – historia tajemna; O tym, czy jest miejsce dla wyobraźni w państwie doskonałym, to znaczy o tym, czy wyobraźnia prowadzi do szczęścia; Wykład o improwizacji; O tym, czy taniec jest bezmyślny; Szkoła niewolników; Piękno, czyli wieczność ukazująca się w czasie; Lęk przed nieobecnością. O różnicy między młodym i nowym; O męstwie, czyli wolności, a także o tym, czy wolność można zagwarantować; Dlaczego Platon pyta o Atlantydę albo dlaczego Platon pyta poetów o Państwo; Taniec labiryntu albo o tym, co wyrył Przesławny Kulawiec na tarczy Achillesa; O próbie; Wprowadzenie do ontologii pojedynku; „Chrysippus and the First Known Description of Cataract Surgery – napisany wspólnie z Andrzejem Grzybowskim. Prowadzi okazjonalne wykłady na festiwalach tanecznych (Kalisz, Łódź, Warszawa, Połczyn-Zdrój). W 2012 r. współpracował z zespołem „Pracownia Fizyczna” przy choreografii Fajdros, od 2011 r. wspólnie z Witkiem Jurewiczem poszukuje punktów stycznych tańca i filozofii. Na scenie: festiwale taneczne w Lublinie, Białymstoku, Poznaniu i Gryfinie – ostatni występ odbył się we wrześniu 2020 r. w Teatrze w Legnicy. Ma za sobą nieśmiałe próby literackie, opowiadanie O starym sadzie piłce nożnej i plastelinowej babce zdobyło Grand Prix na festiwalu Konfrontacje w Lesznie. Posiadacz czarnego pasa (1 dan) w karate shotokan.

Walcząca Warszawa to nie tylko powstanie. Twierdza Warszawa postawiła się hitlerowcom już w 1939 roku i choć padła, zrobiła olbrzymie wrażenie na najeźdźcach. Nie bronił jej Naczelny Wódz ani najwyżsi dowódcy Wojska Polskiego. Nie bronił jej prezydent Rzeczpospolitej ani polski rząd. Oni uciekli.

Nie wspierali jej zdradzieccy zachodni alianci, którzy choć wiedzieli o tajnym protokole paktu Ribbentrop-Mołotow, nie poinformowali o nim strony polskiej, a ich naciski dyplomatyczne nie pozwoliły na powszechną mobilizację polskiego wojska. Wyglądało to tak, jakby ktoś z wyrachowaniem składał Polskę w ofierze na ołtarzu własnych interesów.

A jednak Warszawa się broniła, choć poza honorem nie było już czego bronić. Warszawa płonęła, ginęła i pozostawała wielka. Warszawa nie przegrała z Niemcami żadnej potyczki. Skapitulowała z braku żywności i amunicji. Nie wolno nam o tym zapomnieć.

Dariusz Kaliński specjalista od II wojny światowej i działań sił specjalnych, a także jeden z najpoczytniejszych w polskim internecie autorów z tej dziedziny. Od 2014 roku stały publicysta "Ciekawostek historycznych.pl". Wielbiciel zlotów militarnych, zespołu Dżem i talentu aktorskiego Clinta Eastwooda. W 2017 roku opublikował bestsellerową "Czerwoną zarazę", a w sierpniu 2018 roku na półki księgarskie trafił "Bilans krzywd". Współautor "Polskich triumfów".

Publikacja w sposób obszerny omawia dzieje sejmu polskiego podczas dziesięciu lat panowania Stefana Batorego. Przedstawia proces tworzenia prawa w różnych konfiguracjach, ze szczególnym uwzględnieniem pozycji króla i sejmu w ustroju polsko-litewskiego państwa, oraz poddaje analizie treść aktów prawnych uchwalonych przez sejmy, wydanych przez monarchę. Każdy zwołany w tym okresie sejm obradował w innym celu, w innych okolicznościach, inaczej przedstawiał się jego dorobek prawodawczy. Analiza poszczególnych sejmów została dokonana z perspektywy procedury legislacyjnej, podejmowanej w trakcie obrad przez wszystkie trzy stany sejmujące, a uzupełniona
w dalszej kolejności o posejmową aktywność prawodawczą monarchy.

W książce zostały wykorzystane liczne materiały archiwalne, kroniki, a także bogata literatura tematu, w istotny sposób poszerzając obecny stan wiedzy na temat parlamentaryzmu epoki batoriańskiej.

Anna Karabowicz - Absolwentka Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego, doktor prawa. W latach 2005–2014 pracownik naukowo-dydaktyczny Katedry Historii Prawa Polskiego UJ. Od 2017 r. zatrudniona na hiszpańskim Uniwersytecie Pablo de Olavide w Sewilli, gdzie wykłada prawo rzymskie i prawo porównawcze.

Autorka wielu publikacji z zakresu historii prawa sądowego, historii ustroju i parlamentaryzmu polskiego oraz współedytorka licznych opracowań źródłowych. Obecnie kontynuuje zainteresowania dziejami państwa i prawa polskiego i zajmuje się rzymskimi instytucjami prawa osobowego, małżeńskiego i rodzinnego oraz ich późniejszą ewolucją w aspekcie porównawczym.

Włodzimierz Mędrzecki rozbraja zarówno piękne mity, jak i mroczne legendy dwudziestolecia międzywojennego. Wciąga nas w opowieść o trudnych początkach państwa odbudowywanego z rozbiorowych zlepków: o jego kształcie, gospodarce, kulturze, a przede wszystkim społeczeństwie. Ukazuje też proces ewolucji od demokracji do dyktatury i nacjonalizacji państwa, a także zmagania na arenie międzynarodowej, których finałem była napaść na Polskę ze wschodu i z zachodu.

To prawdziwy, nieretuszowany obraz odzyskanej ojczyzny – znacznie bliższy realiom współczesnym, niż mogłoby nam się wydawać. Nasi międzywojenni przodkowie bywali przecież, podobnie jak my dzisiaj, zdezorientowani, pełni obaw o przyszłość i zażenowani panującym bałaganem oraz miałkością politycznych sporów...

Prof. dr hab. Włodzimierz Mędrzecki (ur. 1959) – historyk i antropolog kultury, kierownik Zakładu Historii Społecznej XIX i XX wieku Instytutu Historii PAN, w latach 2002-2012 profesor Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej UW. Autor podręczników szkolnych, publikacji naukowych i popularnonaukowych, w tym wydanego w Wydawnictwie Literackim Kresowego kalejdoskopu, za który w 2018 roku otrzymał Nagrodę KLIO.

Jak się zostaje wybitnym artystą?Ta książka to portret zbiorowy nowych klasyków współczesnych sztuk wizualnych – ikon polskiej sztuki lat 90. i 2000. Powstał na podstawie wielogodzinnych opowieści autobiograficznych takich postaci, jak Zbigniew Libera, Katarzyna Kozyra czy Wilhelm Sasnal.

Autor szuka nowych sposobów na opowiadanie o społecznych, kulturowych i ekonomicznych uwikłaniach pracy artystycznej. Proponuje też zestaw pojęć przydatnych w analizie historii życia, światów społecznych i pracy konceptualnej związanej z produkcją kulturową. Podważa przy tym modernistyczne wyobrażenia o twórcy jako samotnym geniuszu.

Wśród rozmówców odnajdziemy kilka przypadków spektakularnego społecznego awansu, dlatego w książce ważne miejsce ma problematyka klasowa oraz motyw wielowymiarowej biograficznej mobilności. Kluczowe rozdziały dotyczą poza-indywidualnych, poza-cielesnych, nie-ludzkich i materialnych pokładów kształtującej się artystycznej podmiotowości.

Piotr Szejnach – specjalizuje się w socjologicznych badaniach biograficznych i dyskursywnych. Jest absolwentem Instytutu Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego i Szkoły Nauk Społecznych Instytutu Filozofii i Socjologii PAN. Pracuje jako adiunkt w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego

Celem publikacji jest opisanie polskiej kultury widzianej z perspektywy badań nad pamięcią i afektami, w których akcentuje się jej wcześniej pomijane wymiary. Analiza zróżnicowanych tekstów (powieści Tulli, Twardocha, Stasiuka, Masłowskiej, Karpowicza, Łozińskiego, Rejmer, Szczerka, Dukaja i Orbitowskiego oraz filmów Miasto 44, Róża, Wołyń oraz Ida, a także serialu 1983) służy wypełnieniu badawczej luki, a więc zmapowaniu nierzadko splątanych relacji czasowych, które przez polską kulturę są odtwarzane i tworzone. Prześledzenie tych skomplikowanych zależności temporalnych oraz ich wpływu na procesy kształtowania pamięci zbiorowej odsłania, jak ważną – i jak do tej pory słabo zbadaną – rolę odgrywają wyobrażenia dotyczące przyszłości we współczesnej polityce afektywnej i pamięciowej. 

Justyna Tabaszewska – adiunktka w Instytucie Badań Literackich PAN, zajmuje się literaturą i kulturoznawstwem, a także studiami nad pamięcią. Przed Pamięcią afektywną opublikowała trzy książki, w tym Humanistykę służebną (2022) i Poetyki pamięci (2016). Jest autorką artykułów drukowanych m.in. w „Memory Studies”, „Tekstach Drugich”, „Przeglądzie Kulturoznawczym”, „Wielogłosie” i „Pamiętniku Literackim”. Laureatka Stypendium dla Młodych Wybitnych Naukowców oraz Nagrody Premiera dla wyróżnionych rozpraw doktorskich. Była stypendystką IWM (Tischner Fellowship, 2021) oraz Stypendium Bekkera NAWA (Goethe Universität). Pracuje nad projektem dotyczącym afektywności polskiej literatury.

Rozprawa W spektrum Wyspiańskiego. Witraż w poezji Młodej Polski jest pierwszą w polskim literaturoznawstwie i jedną z nielicznych w światowym próbą całościowego ujęcia poetyckich przekształceń witrażu. W poezji młodopolskiej odgrywał on rolę figury wyobraźni, dającej się, dzięki swej powtarzalności, wyodrębnić jako temat (le théme w znaczeniu właściwym tematologii) i scharakteryzować w swoich różnych wariantach oraz ich odmianach, których wydzielono ponad dwadzieścia (np. witraż-oko, witraż-kwiat, witraż-łza, witraż-gobelin). Zostały one poddane analizie kontekstowej, sięgającej do średniowiecznych źródeł sztuki witrażowej i uruchamiającej misterną siatkę intertekstualnych, romantycznych oraz modernistycznych odniesień, związanych przeważnie ze zjawiskiem dziewiętnastowiecznego mediewalizmu. Uwzględniono rozliczne aluzje obrazowe, a także ekfrazy – wskazanych z tytułu – witraży. Wśród nich z kolei osobną kategorię tworzą utwory o kartonach Stanisława Wyspiańskiego i barwnych oknach wykonanych według jego projektów. Kompozycja książki została dopracowana w każdym szczególe. Rozpoczyna ją rozdział omawiający listy Stanisława Wyspiańskiego z odbytej w 1890 r. podróży szlakiem francuskich katedr. Zawarte w nich opisy i poetyckie odczytania barwnych okien umożliwiły potraktowanie wysyłanych do Lucjana Rydla epistolarnych relacji jako tematologicznego przewodnika po młodopolskiej wyobraźni witrażowej. Antycypując większość ujęć spotykanych w poezji, oferują one klucz do analizowanych w rozprawie utworów, odnalezionych w zbiorach wierszy ponad 350 autorów; są wśród nich poeci dobrze znani, jak Jan Kasprowicz, wracający do łask, jak Stefania Zahorska-Savitri czy Ksawery Pusłowski, i zupełnie lub prawie zupełnie nieznani, a niekiedy całkiem interesujący, jak Jan Pietrzycki czy Wiktor Dzierżanowski. Witraż w swych literackich ujęciach stanowi każdorazowo ujawnianą w toku interpretacji manifestację indywidualności twórczej. W perspektywie szerszej – jako ideał artystyczny –

pozwala na uchwycenie najistotniejszych cech wyobraźni epoki. Umożliwia też doprecyzowanie i wprowadzenie do terminologii badawczej używanego w krytyce przełomu wieków pojęcia witrażowości.

Rozalia Wojkiewicz – doktor nauk humanistycznych w zakresie literaturoznawstwa, adiunkt w Instytucie Filologii Polskiej i Klasycznej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Autorka książki W spektrum Wyspiańskiego. Witraż w poezji Młodej Polski – między obrazową aluzją a syntezą dążeń estetycznych epoki (Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2022). Praca uzyskała finansowanie Narodowego Centrum Nauki (grant „Preludium”), drugą nagrodę za rozprawę doktorską z dziedziny humanistyki w Konkursie im. prof. Aliny „Inki” Brodzkiej-Wald (2020), drugą nagrodę w Konkursie na najlepszą pracę doktorską z dziedziny nauk o kulturze, organizowanym przez Narodowe Centrum Kultury (2020) oraz nominację Wydziału Filologii Polskiej i Klasycznej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu do Nagrody  Prezesa Rady Ministrów (2020).  Laureatka stypendium im. Anny Stadnickiej. Sekretarz redakcji „Wieku XIX”.