Nominowani 2024

W polskiej historii i kulturze mało jest postaci równie znanych i jednocześnie o tak zakłamanej pamięci jak on. Od prawie dwustu lat powstawały o nim przeciwstawne pieśni, wiersze, powieści oraz prace naukowe i nadal otaczają go sprzeczne legendy. Wiodącą wymyśliła tuż po rabacji galicyjskiej nienawistna Szeli szlachta. Sprzeciw przyszedł jednak ze wsi, gdzie chłopi uznali go za bohatera, który walnie przyczynił się do zniesienia pańszczyzny. Z kolei po drugiej wojnie światowej komuniści – w uznaniu dla jego rewolucyjnych instynktów – wzięli Szelę na sztandary.

Panów piłą to historia zmagań o zdominowaną przez ziemiaństwo i inteligencję przeszłość Polski. Nie było w niej miejsca dla chłopów i ich najsłynniejszego przywódcy. Ta książka pokazuje dlaczego.

Kim byli i o czym myśleli ludzie walczący ze zniesieniem pańszczyzny? Czego się obawiali? Jakich wartości bronili? Jak postrzegali chłopstwo? I, co najważniejsze: dlaczego nie uważali pańszczyzny za formę niewolnictwa?

Dużo pisano w Polsce o demokratach i reformatorach, którzy chcieli zmniejszyć wymiar pańszczyzny lub ją znieść. Znacznie mniej jednak się mówi o konserwatystach broniących pańszczyzny. Ich argumenty, ani popularność nie stanowią powodu do narodowej chwały. Tymczasem to oni dominowali w publicznym dyskursie.

Adam Leszczyński zagląda za kulisy jednej z najważniejszych historycznych debat. Ze swadą rekonstruuje oraz obnaża argumentację i poglądy obrońców pańszczyzny. Argumenty używane wówczas wracają bowiem współcześnie — choćby w odniesieniu do progresywnych polityk społecznych, rynku pracy, czy kwestii mniejszości. Zrozumienie, jakie są źródła lęków i uprzedzeń prawicy, stanowi doskonałe uzupełnienie debaty dotyczącej „ludowej historii Polski”.

Rok 1918 to jedna z najważniejszych dat w naszej historii. Niepodległość – największy, wyczekiwany dar – wyłaniała się z chaosu. Rewaloryzowała wszystkie dotychczasowe nurty myślenia o Polsce i wszystkie polityczne programy. Powracało pytanie: czy borykającą się z kłopotami Polską powinni rządzić „fachowcy” związani z zaborczym aparatem władzy, czy też ci właśnie – z tego samego powodu – od rządów powinni być odsunięci? Kto był, a kto nie był w niewoli patriotą?

Przeszłość przeszłości nierówna. W Galicji przez trzy ostatnie dekady XIX wieku z trudem wyobrażano sobie Polskę bez Austrii. Rosja i Prusy nie pozostawiały Polakom złudzeń i nie zmieniały tego dłuższe czy krótsze okresy „ociepleń”. W Austrii droga prowadziła od alienacji, przez akceptację, aż po pewien stan idealizacji monarchii, która pozwalała cieszyć się wolnością słowa, wyznania i sumienia, pielęgnować język ojczysty, kulturę i oświatę. Pozwalała nawet robić kariery polityczne. Zasiadać w gabinetach. Błyszczeć na salonach. Jak postrzegana była c.k. monarchia w Polsce po 1918 roku? Jak postrzegali ją Polacy, którzy w życiu publicznym odgrywali wybitne role? Jaki bagaż dźwigano? Co się z tym bagażem stało? Uwikłani w przeszłość to w pewnym sensie ciąg dalszy książki Kalkulować… Polacy na szczytach c.k. monarchii z 2013 roku. Bohaterowie – odpowiednio starsi – są w większości ci sami. Tamta historia kończy się w 1918 roku. Ta w roku 1918 właściwie się zaczyna.

W Dziejach kultury japońskiej profesor Ewa Pałasz-Rutkowska zabiera czytelników w podróż po fascynującej kulturze Japonii. Przedstawia sposób życia jej mieszkańców, ich język, wierzenia oraz zwyczaje i obyczaje. Prezentuje największe osiągnięcia naukowe i kulturalne Japończyków – począwszy od literatury, przez malarstwo, rzemiosło i architekturę, aż po sztukę widowiskową. Wskazuje również najważniejsze procesy dziejowe, które miały zasadniczy wpływ na kształtowanie się kultury japońskiej.
Autorka, korzystając ze swojego wieloletniego dorobku badawczego i dydaktycznego, a także bazując na rozmowach ze specjalistami i japonistami oraz swoich doświadczeniach z licznych podróży do Japonii, tworzy prawdziwe kompendium wiedzy o jej kulturze.
Dzieje kultury japońskiej to książka, która zachwyci pasjonatów historii i kultury Japonii i zafascynuje tych, którzy dopiero planują odkryć ten niezwykły kraj.

W lutym 2021 roku jeden z najwybitniejszych polskich reporterów, Piotr Pytlakowski wyrusza na wyprawę po wschodnim Mazowszu i Podlasiu, miastach i miasteczkach „szkalu śmierci”, gdzie w 1941 roku doszło do rzezi mieszkańców, tych żydowskich przez tych polskich. Gnali swoich sąsiadów uliczkami, gwałcili kobiety, zdzierali suknie, swetry i buty, aby nic się nie zmarnowało.

Bo zbrodni towarzyszył rabunek. Sprawcy wyrywali sobie z rąk co cenniejsze dobra. Przykrywali się pierzynami jeszcze ciepłymi po poprzednich właścicielach, wzuwali zdobyczne obuwie, stroili się w futra. Żydowskie połowy miasteczek, place, domy, sklepy i warsztaty nagle straciły właścicieli. Opuszczone posesje, przeważnie w centrach, przy głównych rynkach, atrakcyjnie zlokalizowane, szybko przejęli Polacy.

Jak dzisiaj wygląda życie w miejscach mordu i grabieży. Jak cudze stało się nasze? Jak działają mechanizmy pamięci, które pozwoliły wyprzeć w niepamięć żydowską przeszłość?

Piotr Pytlakowski w swojej reporterskiej podróży nie szuka i nie udziela łatwych ani pocieszających odpowiedzi. Za to przywraca zbiorowej pamięci historie, które nigdy nie powinny zostać zapomniane.

Począwszy od XIX wieku, sztuki stają się terenem próbowania nowych form duchowości (które, paradoksalnie, okazują się często nowoczesną mutacją przekonań towarzyszących człowiekowi od tysiącleci). Wizje artystów, w świecie sztuk akceptowane, gdzie indziej spotkałyby się z krytyką ze strony dwóch spolaryzowanych frakcji, które wyłoniły się u progu nowożytności – nauki i religii. Epoka owych prób nie jest bynajmniej zamknięta: tym, co romantycy i moderniści zostawiają nam w spadku, jest przede wszystkim zadanie eksploracji tajemniczych powiązań umysłu i świata. Artyści dwóch ostatnich wieków czerpali bowiem swe intuicje wprost z doświadczenia i twórczej wyobraźni, a przy tym nie stronili od teorii – w gmatwaninie przeżyć starali się odnaleźć jakiś porządek. W procesie określania natury tego porządku szczególną rolę odegrała muzyka: sztuka dynamicznej współzależności i przeszywającej bezpośredniości.

Zamieszczone w książce teksty rozważają te problemy z różnych perspektyw. To interdyscyplinarne studia o muzykach, pisarzach, filozofach i ludziach nauki, których wysiłki służyły artykulacji sensu postoświeceniowego doświadczenia świata w medium sztuki, a zwłaszcza muzyki.

Książka podejmuje problem miejsca i roli w kulturze oraz dziewiętnastowiecznej codzienności dwóch form: dziennika choroby oraz szkicownika malarskiego jako świadectw zjawiska określanego jako zwrot ku prywatności. Brali w nim udział nie tylko artyści-zawodowcy, ale także amatorzy pochodzący z różnych stanów, niezależnie od płci i wieku. Książka oparta na nieznanych dotąd źródłach archiwalnych, ukazuje rozmiar zjawiska i jego znaczenie, omawia również przykłady źródeł (dziennik choroby Wandy Czartoryskiej, szkicowniki rodziny Branickich z nieznanymi szkicami młodziutkiego Wojciecha Kossaka), wskazując na zróżnicowanie ich form i przemiany, którym ulegały.

Publikacja jest pierwszą monografią dotyczącą polskiej literatury międzywojennej poświęconej byłej wschodniej Galicji. Autorka omawia akty dyskursywne, ze szczególnym uwzględnieniem wypowiedzi literackich, które w okresie międzywojennym kreowały obraz wielonarodowej po-habsburskiej krainy. Analizuje także działania sensotwórcze, których celem było symboliczne zawłaszczenie i dostosowanie regionu do politycznej, społecznej i kulturowej sfery polskości w II Rzeczypospolitej.